Thần học thân xác của Đức Giáo Hoàng Gioan-Phaolô II (42,43)

 

 

1. Chúng ta đã đi đến phần thứ ba trong phân tích lời tuyên bố của Đức Kitô trong diễn từ trên núi (Mt 5,27-28). Phần thứ nhất là: «Anh em đã nghe Luật dạy rằng : chớ ngoại tình». Phần thứ hai: «Còn Thầy, Thầy bảo cho anh em biết: ai nhìn người phụ nữ mà thèm muốn» về ngữ pháp gắn liền với phần thứ ba: «thì trong lòng đã ngoại tình với người ấy rồi».

Phương pháp áp dụng ở đây là phân chia, «chẻ nhỏ» ra lời tuyên bố của Đức Kitô thành ba phần xem ra có vẻ nhân tạo. Tuy nhiên, khi ta tìm kiếm ý nghĩa đạo đức học của toàn thể lời tuyên bố, trong tổng thể của nó, phân chia bản văn như ta làm có thể có ích, miễn là không tách biệt nhưng liên kết. Và đó là cách chúng tôi định làm. Mỗi phần có một nội dung và ý nghĩa riêng, và đó chính là điều chúng tôi muốn làm sáng tỏ qua việc phân chia bản văn. Nhưng đồng thời phải lưu ý điều này, đó là mỗi phần được giải thích trong tương quan trực tiếp với những phần kia. Điều đó liên hệ trước hết đến những yếu tố ngữ nghĩa chính yếu, nhờ đó mà lời phát biểu mới là một toàn thể. Những yếu tố đó là: ngoại tình, thèm muốn, ngoại tình nơi thân xác, ngoại tình trong lòng. Có lẽ sẽ rất khó khăn nếu ta xác lập ý nghĩa đạo đức học của «thèm muốn» mà thiếu yếu tố nói đến sau cùng ở đây, tức là sự «ngoại tình trong lòng». Chúng ta đã xem xét yếu tố này rồi trong một mức độ nào đó ở phân tích trước đây; thế nhưng chỉ có thể hiểu đầy đủ hơn yếu tố «ngoại tình trong lòng» sau khi làm một phân tích đặc biệt.

2. Như chúng tôi đã nhắc đến lúc đầu, vấn đề là ta muốn xác lập ý nghĩa đạo đức học. Lời phát biểu của Đức Kitô trong Mt 5,27-28 khởi đầu bằng giới răn «chớ ngoại tình», để cho thấy giới răn ấy cần được hiểu và thực hành như thế nào, nhằm làm sao cho giới răn ấy có được nhiều «sự công chính» mà Đức Chúa là Thiên Chúa xét như Nhà Lập Luật đã muốn, sao cho sự công chính ấy phải hơn những gì các tiến sĩ Luật Cựu ước đã giải thích và phân chia từng nố tỉ mỉ. Nếu những lời của Đức Kitô theo nghĩa đó hướng tới xây dựng một nền đạo đức mới (và trên cơ sở cũng một giới răn ấy), con đường đến đó ngang qua việc khám phá lại các giá trị (nói chung được hiểu và áp dụng giới răn ấy theo Cựu ước) đã mất.

3. Từ quan điểm này, việc hình thành nên bản văn Mt 5,27-28 là rất ý nghĩa. Giới răn «chớ ngoại tình» được xác lập như một lệnh cấm kiên quyết loại trừ một sự dữ luân lí xác định. Ta biết rằng cũng Lề Luật ấy (Thập Giới) ngoài lệnh cấm «chớ ngoại tình» còn bao gồm lệnh cấm «ngươi không được ham muốn vợ người ta» (Xh 20,14.17; Đnl 5,18.21). Đức Kitô không làm cho luật cấm này vô hiệu hóa luật kia. Dẫu nói về sự «ham muốn», nhưng Người nhắm làm sáng tỏ và hiểu sâu sắc hơn thế nào là «ngoại tình». Điều có ý nghĩa là sau khi đã trích dẫn luật cấm «chớ ngoại tình» mà các thính giả ai cũng biết, kế tiếp trong lời phát biểu Người chuyển cách nói và cấu trúc luận lí từ hình thức pháp lí sang hình thức kể chuyện và khẳng định. Khi nói: «Ai nhìn người phụ nữ mà thèm muốn, trong lòng đã ngoại tình với người ấy rồi», Người mô tả một sự kiện thuộc nội tâm, mà thực tế của nó các thính giả có thể hiểu cách rõ ràng. Đồng thời, qua sự kiện được mô tả và nói rõ như thế, Người cho thấy cần phải hiểu và thực hành giới răn «chớ ngoại tình» như thế nào hầu đạt tới được mức «công chính» như Nhà Lập Luật mong muốn.

4. Như thế chúng ta đã đi đến nội dung của câu nói «trong lòng đã ngoại tình với người ấy rồi», là một diễn ngữ chủ chốt, để hiểu ý nghĩa của nó về mặt đạo đức. Diễn ngữ này cũng đồng thời là nguồn chính yếu để mạc khải các giá trị cốt yếu của nền đạo đức học mới: nền đạo đức học của diễn từ trên núi. Như điều thường xảy ra trong Tin mừng, ở đây chúng ta cũng đụng phải một nghịch lí. Thật vậy, làm sao người ta lại có thể «ngoại tình» trong khi không «phạm tội ngoại tình», tức là không có một hành động bên ngoài nào khiến được xác định là hành động Lề Luật cấm đoán? Chúng ta đã thấy các «tiến sĩ luật» bận tâm phân biệt chi li các trường hợp (các nố) khi xác định vấn đề này như thế nào. Nhưng một cách độc lập với việc phân nố chi li ấy, ta thấy khá rõ ràng là ngoại tình chỉ có thể minh định được «trên thân xác», nghĩa là khi hai người, một đàn ông và một đàn bà, giao hợp với nhau để nên một xương một thịt (x. St 2,24), mà không phải là vợ chồng hợp pháp. Vậy, «ngoại tình trong lòng» có thể có nghĩa gì? Có lẽ chăng đây chỉ là một diễn ngữ có tính ám dụ, được Thầy Giêsu dùng để làm nổi bật lên tính chất tội lỗi của dục vọng?

5. Giả như chúng ta chấp nhận đọc bản văn lời Đức Kitô nói (Mt 5,27-28) theo nghĩa đó, ta cần suy nghĩ thật sâu xa những hệ quả về mặt đạo đức có thể được rút ra từ đó, nghĩa là suy nghĩ về những kết luận quanh tính chất có hợp chuẩn đạo đức hay không của kiểu sống ấy. Ngoại tình là khi một người đàn ông và một người đàn bà, vốn không phải là vợ chồng hợp pháp của nhau, nhưng lại kết hợp với nhau thân mật đến mức nên một trong thân xác (x. St 2,24), tức là theo kiểu cách đúng là của vợ chồng. Xác định ngoại tình như một tội lỗi người ta phạm trên «thân xác» nối kết chặt chẽ với duy một hành vi «bên ngoài», với sự sống chung như vợ chồng, vốn cũng liên hệ cả đến tình trạng những người sống chung ngoại hôn được xã hội nhìn nhận. Trong trường hợp đang đặt vấn đề, tình trạng này là không ổn và không cho phép xảy ra hành động ấy (bởi đó mà có tên gọi là «ngoại tình»).

6. Chuyển qua phần hai của lời phát biểu của Đức Kitô (nghĩa là phần khởi đầu cho một nền đạo đức mới) ta cần tìm hiểu diễn ngữ: «Ai nhìn người phụ nữ mà thèm muốn», lời này chỉ liên hệ đến những người mà theo tình trạng dân sự của họ (nghĩa là được xã hội nhìn nhận) là vợ chồng hay không là vợ chồng. Ở đây bắt đầu có nhiều câu hỏi nảy sinh. Không thể hoài nghi việc Đức Kitô xác định một hành vi dục vọng nội giới là tội lỗi khi hành vi ấy biểu lộ qua cái nhìn như thế hướng đến người phụ nữ không phải là vợ mình. Từ đó, chúng ta có thể và phải tự hỏi xem liệu Đức Kitô có chấp nhận và đồng ý với cái nhìn như là hành vi dục vọng nội giới như thế, hướng tới người phụ nữ cũng là vợ mình hay không. Đối với câu hỏi vừa đặt ra, lí luận dẫn nhập tiền đề sau đây xem ra ủng hộ cho câu trả lời khẳng định: Kẻ có thể phạm tội «ngoại tình trong lòng» chỉ là người vốn là chủ thể tiềm tàng cho hành động «ngoại tình trên thân xác». Nhưng bởi vì chủ thể phạm tội ngoại tình này không thể là người chồng đối với người phụ nữ là vợ hợp pháp của mình, do đó không thể gán cho người ấy với cái nhìn như thế đối với vợ là tội «ngoại tình trong lòng» được. Chỉ có người ấy độc quyền «thèm muốn», «nhìn mà thèm muốn» người phụ nữ là vợ mình, và người ta không bao giờ có thể nói được bởi hành vi dục vọng bên trong đó mà người đàn ông ấy đáng bị lên án là đã «ngoại tình trong lòng rồi». Nếu bởi hôn phối người ấy có quyền «kết hợp với vợ mình» để «cả hai nên một xương một thịt», hành động này không bao giờ được gọi là «ngoại tình»; tương tự như thế, hành vi «thèm muốn» nội tâm (đối với vợ mình) mà diễn từ trên núi nói đến không thể được gọi là «ngoại tình trong lòng».

7. Chú giải những lời của Đức Kitô trong Mt 5,27-28 như thế xem ra phù hợp với lôgic của Thập Giới, trong đó ngoài giới răn «chớ ngoại tình» (VI), còn có giới răn «ngươi không được ham muốn vợ của người đồng loại» (IX). Hơn nữa, lập luận như đã làm là hoàn toàn đúng đắn khách quan và chính xác. Tuy nhiên, về cơ bản vẫn còn nghi vấn liệu lập luận đó đã xem xét hết mọi khía cạnh của mạc khải cũng như của thần học về thân xác hay chưa, nhất là khi chúng ta muốn hiểu lời của Đức Kitô. Trước đây chúng ta đã thấy đâu là «trọng lượng đặc biệt» của lời nói ấy, những hệ luận nhân học và thần học tiềm ẩn trong đoạn văn duy nhất Đức Kitô viện dẫn đến «thuở ban đầu» (x. Mt 19,8). Những hệ luận nhân học và thần học của lời tuyên bố trong diễn từ trên núi, trong đó Đức Kitô nhắc đến lòng con người, làm cho chính lời tuyên bố ấy có một «trọng lượng đặc biệt» riêng, và đồng thời xác định mối liên kết chặt chẽ với toàn bộ giáo huấn Tin mừng. Do đó chúng ta phải nhận rằng chú giải trên đây, với tất cả sự đúng đắn khách quan và sự chính xác lôgic, cần phải được mở rộng và nhất là phải đào sâu hơn nữa. Cần phải nhắc lại rằng việc nhắc tới lòng con người, được diễn tả có lẽ một cách nghịch lí (Mt 5,27-28), xuất phát từ Đấng «biết con người nghĩ gì trong lòng» (Ga 2,25). Và nếu những lời của Người xác nhận những lệnh truyền của Thập giới (không chỉ giới răn thứ sáu mà cả thứ chín), thì đồng thời chúng cũng diễn tả một khoa học (tri thức) về con người (như chúng ta đã lưu ý ở chỗ khác) giúp ta nối kết sự ý thức về tội lỗi con người với viễn ảnh «cứu chuộc thân xác» (x. Rm 8,23). Chính «khoa học đó là nền tảng cho nền đạo đức mới» xuất hiện từ những lời nói trong diễn từ trên núi.

Xét tới tất cả những điều này, chúng ta kết luận rằng: cũng như, trong khi hiểu «ngoại tình trên thân xác» Đức Kitô phê phán lối giải thích sai lầm và một chiều về ngoại tình xuất phát từ việc thiếu gìn giữ chế độ một vợ một chồng (nghĩa là, hôn nhân hiểu như là giao ước chắc chắn giữa các ngôi vị), cũng thế, trong khi hiểu «ngoại tình trong lòng» Đức Kitô không chỉ xét đến tình trạng pháp lí thực của các đương sự, của người nam và người nữ. Đức Kitô cho thấy rằng giá trị luân lí (tốt hay xấu) của sự «thèm muốn» như thế nào là do nó phụ thuộc vào chính phẩm giá nhân vị của người đàn ông và người phụ nữ; và điều đó quan trọng cả khi họ là những người chưa kết hôn, lẫn khi họ đã kết hôn rồi, là vợ và là chồng (có lẽ trường hợp này vấn đề còn quan trọng hơn). Từ đó, chúng ta thấy cần phân tích đầy đủ hơn những lời lẽ trong diễn từ trên núi, điều đó sẽ được làm trong chương kế tiếp.

 

 

1. Tôi muốn kết thúc phân tích những lời tuyên bố của Đức Kitô, trong diễn từ trên núi, về «ngoại tình» và «dục vọng», và nhất là phần cuối của lời tuyên bố, trong đó «dục vọng của cái nhìn», cũng như «ngoại tình trong lòng» được định nghĩa cách đặc biệt.

Trước đây chúng ta đã nhận thấy rằng những lời trên đây thường được hiểu như là sự ham muốn vợ của người khác (nghĩa là theo tinh thần của điều răn thứ chín trong Thập Điều). Nhưng xem ra cách giải thích còn chật hẹp, lời ấy có thể và phải hiểu rộng ra dưới ánh sáng của bối cảnh chung hơn. Xem ra dục vọng («nhìn mà thèm muốn») – điều mà Đức Kitô gọi là «ngoại tình trong lòng» – có giá trị luân lí như thế nào phụ thuộc đặc biệt vào phẩm giá ngôi vị của người đàn ông và người phụ nữ. Điều đó có giá trị cả đối với những người không kết hôn với nhau và (có lẽ còn áp dụng đúng hơn nữa) đối với những người là vợ chồng của nhau.

2. Cho tới nay chúng ta đã phân tích lời tuyên bố trong Mt 5,27-28 «Anh em đã nghe Luật dạy rằng: chớ ngoại tình. Còn Thầy, Thầy bảo cho anh em biết: ai nhìn người phụ nữ mà thèm muốn, thì trong lòng đã ngoại tình với người ấy rồi». Điều đó cho thấy cần phải mở rộng và nhất là đào sâu những giải thích đã làm trước đây, liên hệ đến ý nghĩa đạo đức học ẩn chứa trong tuyên bố đó. Chúng ta dừng lại ở hoàn cảnh mà Thầy đã mô tả, hoàn cảnh của kẻ «ngoại tình trong lòng», do một hành vi dục vọng nội tâm (qua cái nhìn), là người đàn ông. Có một chi tiết rất ý nghĩa là Đức Kitô, khi nói về đối tượng của hành vi đó, Người không hề nêu rõ đó là «vợ của người khác», hay đó là người phụ nữ không phải là vợ mình, mà Người nói cách chung chung: một người phụ nữ. Ngoại tình ở «trong lòng» không được xác định trong những giới hạn của tương quan liên vị, trong khi tương quan này giúp ta xác định một sự ngoại tình «trên thân xác». Không phải những giới hạn ấy là yếu tố quyết định duy nhất và cốt yếu sự ngoại tình «trong lòng», nhưng là chính bản chất của dục vọng biểu lộ qua cái nhìn trong trường hợp này, nghĩa là bởi sự kiện người đàn ông, trong ví dụ mà Đức Kitô nói tới, đã «nhìn mà thèm muốn». Phạm tội «ngoại tình trong lòng» không chỉ bởi vì người ấy «nhìn» kiểu như thế người phụ nữ không phải là vợ mình, mà chính vì người ấy nhìn kiểu như thế đối với một người phụ nữ. Cả khi người ấy nhìn kiểu như thế đối với người vợ của mình người ấy cũng phạm tội ngoại tình «trong lòng».

3. Giải thích này xem ra xét đến cách rộng rãi hơn điều đã được nói trong toàn bộ những phân tích hiện tại về dục vọng, và trước hết về dục vọng của tính xác thịt, điều vốn là yếu tố thường trực của tình trạng tội lỗi của con người (status naturae lapsae). Dục vọng như hành vi nội tâm phát sinh từ cơ sở này (như chúng ta đã cố gắng chỉ ra trong bài phân tích trước), làm thay đổi chính ý hướng sống «cho» tha nhân, bởi đã thu hẹp sự phong phú của tiếng gọi trường cửu hướng đến sự hiệp thông các ngôi vị, sự phong phú của nét hấp dẫn ở chiều sâu của giới tính người nam và người nữ đối với nhau, chỉ còn là để thỏa mãn «nhu cầu» tình dục của thân xác (xem ra gắn chặt hơn với khái niệm «bản năng»). Thu hẹp như thế làm cho một nhân vị (ở đây là người phụ nữ) trở thành chỉ như là đối tượng cho người kia khả dĩ thỏa mãn «nhu cầu» tình dục của thân xác. Như thế là bóp méo sự hiện hữu «cho» nhau, làm mất đi tính chất hiệp thông ngôi vị và cổ xúy cho hành động duy lợi. Con người «nhìn» kiểu như thế, như Mt 5,27-28 mô tả, là người đã «sử dụng» người phụ nữ, dùng nữ tính của họ để thỏa mãn «bản năng» của mình. Dẫu chưa thực hiện qua một hành vi bên ngoài, nhưng ở nơi thâm sâu trong lòng người ấy đã có động thái đó rồi như một quyết định đối với một người phụ nữ nhất định. Chính như thế đó người ấy đã ngoại tình «trong lòng». Một người cũng có thể phạm tội ngoại tình «trong lòng» như thế đối với chính vợ mình nếu đối xử với vợ mình chỉ như một đối tượng cho sự thỏa mãn bản năng.

4. Không thể có được chú giải thứ hai những lời Mt 5,27-28 nếu như chúng ta dừng lại ở giải thích dục vọng chỉ trên phương diện thuần túy tâm lí học. Còn phải xét tới đặc tính thần học của nó, nghĩa là xét tới mối tương quan hữu cơ giữa dục vọng (như một hành vi) và dục vọng xác thịt, xét như là trạng thái tâm hồn thường xuyên xuất phát từ tình trạng tội lỗi của con người. Giải thích thuần túy tâm lí học (hay «tình dục học») của dục vọng xem ra không đủ cơ sở để hiểu bản văn liên hệ của diễn từ trên núi. Trái lại, ta sẽ có cơ sở đầy đủ hơn nếu tìm đến giải thích thần học, tức loại chú giải thứ hai, nhưng không coi nhẹ những yếu tố bền vững trong loại chú giải thứ nhất (chú giải tâm lí học). Quả thật, nhờ đó ý nghĩa đạo đức học của lời tuyên bố then chốt của diễn từ trên núi đem lại cho ta chiều kích thích đáng của nền đạo đức của Tin mừng.

5. Khi phác họa ra chiều kích này Đức Kitô vẫn trung thành với Lề Luật: «Anh em đừng tưởng Thầy đến để bãi bỏ Lề Luật hoặc các Tiên tri; Thầy không đến để bãi bỏ nhưng để kiện toàn» (Mt 5,17). Bởi thế, Người chứng tỏ quả là cần thiết phải đi vào chiều sâu, cần phải bộc lộ đến tận cùng hang góc của trái tim con người, hầu trái tim này có thể trở thành một nơi «kiện toàn» Lề Luật.Tuyên bố của Mt 5,27-28 vốn làm cho viễn tượng nội giới của tội ngoại tình «trong lòng» nên sáng sủa – và trong viễn tượng đó Người chỉ ra những con đường đúng đắn để kiện toàn giới răn «chớ ngoại tình» – là một luận cứ độc đáo. Tuyên bố này (Mt 5,27-28) thật ra liên hệ đến lãnh vực mà người ta đặc biệt lưu ý là sự «trong sạch trong tâm hồn» (x. Mt 5, 8) (một thành ngữ trong Kinh thánh ai cũng biết là có một ý nghĩa rộng lớn). Nơi khác chúng ta cũng sẽ có cơ hội để xem xét giới răn «chớ ngoại tình» (xét cách thức diễn tả cũng như nội dung, đây là một lệnh cấm minh bạch và khắt khe như giới luật «ngươi chớ ham muốn vợ người đồng loại»: Xh 20,17) được kiện toàn cụ thể như thế nào qua một «tâm hồn trong sạch». Tính chất gay gắt và mạnh mẽ của lệnh cấm được gián tiếp minh chứng qua những lời sau đây của bản văn diễn từ trên núi, ở đó Đức Kitô nói qua ẩn dụ phải «móc mắt» và «chặt tay» đi nếu những chi thể này nên dịp tội (x. Mt 5,29-30). Chúng ta đã nhận thấy trước đây rằng pháp luật Cựu ước, có đầy những hình phạt khắc nghiệt, nhưng chẳng đóng góp gì cho việc «kiện toàn Lề Luật» bởi lẽ hệ thống những nố luật chi li của nó ghi dấu bởi nhiều thỏa hiệp với dục vọng xác thịt. Trái lại, Đức Kitô dạy rằng giới luật được kiện toàn nhờ một «tâm hồn trong sạch», mà tâm hồn trong sạch là khi con người trả giá bằng một thái độ kiên vững đối với tất cả những gì có nguồn gốc từ dục vọng xác thịt. Người có được «tâm hồn trong sạch» là người biết đòi hỏi chính «lòng» mình phải chân thành, trong và ngoài như một: trong «tâm hồn» cũng như nơi «thân xác».

6. Lý do chính đáng của giới răn «chớ ngoại tình» là bởi tính chất bất khả phân li của hôn nhân, trong đó người nam và người nữ, bởi ý định nguyên thủy của Đấng Tạo Hóa, kết hợp thân mật với nhau đến nỗi «cả hai nên một xương một thịt» (x. St 2,24). Theo bản chất của nó «ngoại tình» đi ngược lại sự kết hợp này, theo nghĩa sự kết hợp này tương ứng với phẩm giá của các ngôi vị. Đức Kitô không chỉ xác nhận ý nghĩa đạo đức thiết yếu này của giới răn, nhưng còn hướng đến việc củng cố giới răn ở chiều sâu của nhân vị. Chiều kích mới của nền đạo đức (ethos) luôn được gắn kết với việc mạc khải chiều sâu của điều gọi là «tâm hồn» và với việc giải thoát tâm hồn khỏi «dục vọng», để tâm hồn có thể chiếu tỏa rạng ngời con người cách trọn vẹn hơn: tự trong tâm hồn người nam và người nữ thật sự hoàn toàn sống «cho» nhau. Được giải thoát khỏi sự trói buộc và kém cỏi về tâm linh vốn bị đè nặng bởi dục vọng xác thịt, con người nam cũng như nữ tìm gặp lại nhau như những tặng phẩm tự do (vốn là điều kiện của mọi cuộc sống chung trong sự thật và tự do của sự hiến dâng cho nhau), bởi lẽ cả hai người chồng và vợ phải tạo nên mối hợp nhất bí tích mà chính Đấng Tạo Hóa muốn, như St 2,24 nói.

7. Rõ ràng yêu sách mà Đức Kitô đặt ra trong diễn từ trên núi cho tất cả các thính giả của Người (những thính giả lúc bấy giờ cũng như những thính giả tương lai nào đó) là thuộc không gian nội tâm của con người trong đó con người phải nhận biết một lần nữa nhân tính viên mãn đã bị đánh mất và nay muốn sở hữu lại. Đức Giêsu, vị Tôn sư, trong Mt 5,27-28 đòi hỏi mối tương quan liên vị giữa người nam và người nữ phải đạt tới mức viên mãn, đang khi đó Người biết trên hết hôn nhân là bất khả phân li, nhưng cũng biết đến mọi hình thức sống chung khác giữa người nam và người nữ, những cuộc sống chung dệt nên khung cảnh đơn sơ của cuộc đời. Cuộc sống con người, do bản chất của nó, có tính cùng «giáo dục» nhau (coeducativa), và phẩm giá cũng như sự thăng bằng của cuộc sống ấy phụ thuộc, mọi thời và mọi nơi, vào việc nàng là «ai» đối với chàng, chàng là «ai» đối với nàng.

Những lời của Đức Kitô tuyên bố trong diễn từ trên núi chắc chắn có một tầm mức phổ quát và cũng rất sâu sắc. Những lời ấy chỉ có thể được nghe từ miệng của Đấng «biết (tận đáy) lòng con người nghĩ gì» (Ga 2,25), và bản thân Người là mầu nhiệm «cứu chuộc thân xác» như thánh Phaolô sẽ diễn tả. Chúng ta phải kính sợ vì tính khắt khe của những lời này, hay đúng hơn, chúng ta tin tưởng những lời ấy mang lại ơn cứu độ, tin vào quyền năng của chúng?

Dẫu sao, sự phân tích đầy đủ những lời Đức Kitô tuyên bố trong diễn từ trên núi cũng mở ra con đường cho những suy tư quan trọng sau này để có ý thức đầy đủ về con người «lịch sử», và nhất là con người ngày nay: biết đến tâm thức cũng như «tâm hồn» của họ.