Suy tư về gia đình - Bập bềnh con thuyền gia đình

Trong những thập niên cuối này gia đình, và cách riêng là đôi vợ chồng, trụ cột của gia đình, đã phản chiếu những căng thẳng và mọi thứ xáo trộn đã làm thay đổi xã hội chúng ta. Có những dấu hiệu, một đàng là càng ngày người ta càng ít chọn lựa sống hôn nhân so với sự gia tăng những hình thức sống chung khác, đàng khác càng ngày càng có nhiều vụ ly thân, ly dị hơn. Thế nhưng, sống giữa khủng hoảng và hy vọng, hoàn cảnh đó có thể trở thành một thách đố, có thể thúc đẩy chúng ta phải lao vào cuộc để làm thay đổi thực trạng hiện nay của hôn nhân; có thể trở nên nguồn cho một thứ năng lượng mới, phác ra những viễn tượng mới, canh tân lời tiên tri.

Người ta cần ý thức tính chất phức tạp của hoàn cảnh chung và tìm phân tích trong tinh thần cởi mở để tìm biết những nguyên nhân của tình cảnh ấy.

Trước hết, ngày nay người ta cần phải nhìn nhận quyền tự do lựa chọn người bạn đời là một trong những cuộc cách mạng âm thầm của lịch sử nhân loại. Từ mấy ngàn năm qua việc lựa chọn bạn đời đã được định và phải tuân thủ theo những bận tâm hay lợi ích khác xa lạ với đôi bạn, và dĩ nhiên, cũng khác tùy theo họ thuộc giai cấp thống trị hay bị trị. Người ta đã bị (được) kết hôn chứ không kết hôn. Những cuộc hôn nhân ấy có thể bền chặt bên ngoài bởi vì được bủa vây bởi một loạt những kiểm soát khá cứng cỏi từ phía xã hội, thế nhưng mối quan hệ nam-nữ sẽ khó có thể phát triển theo chiều sâu vì thiếu điều kiện tiên quyết là sự quí trọng nhau và sự tự do chọn lựa nhau. Hôn nhân bởi tình yêu chắc hẳn là mỏng manh hơn, nhưng phong phú hơn nhiều những cuộc hôn nhân bởi sự sắp đặt. Ngày nay người ta lấy nhau vì tình yêu. Cưới nhau mà không có tình yêu thì không còn ý nghĩa gì nữa. Mỗi người chọn lựa cho mình người bạn đời cách tự do và như thế tự quyết định về chính số phận của mình¹.

Dần dần người ta xác định rằng trong cuộc sống lứa đôi điều quan trọng không phải là làm sao duy trì hôn nhân bằng mọi giá, dù phải kiên nhẫn chịu đựng lâu dài, phải trung thành trong lầm lì bất mãn, dù là giả dối với một đời sống chung mà không có sức sống, nhưng là tự nguyện dấn thân thật sự để ở với nhau, thích được gặp nhau. Tất cả những điều ấy là một trong những thay đổi quan trọng nhất đã thành hiện thực trong thế kỷ trước và hiện vẫn còn đang thay đổi ở bên trong tiến trình chuyển biến triệt để về ý nghĩa và giá trị của gia đình. Thế nhưng, thay đổi sâu xa ấy cũng có kèm theo những nguy cơ. Đó là người ta không nắm bắt được cái cốt lõi nhất của hoàn cảnh, người ta có thể đánh giá và chọn lựa quá đơn giản và hời hợt, bởi lẽ do sự phức tạp của hoàn cảnh cần có một phân tích nghiêm túc.

Giải pháp được đề nghị là tránh hai thái cực đối nghịch: hoặc là cám dỗ theo một kiểu chung thủy vợ chồng duy hình thức mà thiếu sự dấn thân bằng cả tình cảm lẫn lý trí, hoặc là cám dỗ theo một thứ nổi loạn đập vỡ quá dễ dàng thiếu sự dấn thân đi tìm một giải pháp tích cực hơn. Đó là một giải pháp khác, chắc chắn là phải bận tâm bận trí hơn, mà cũng mắc mứu nhiều hơn. Nó đòi tình yêu phải được nuôi dưỡng bằng một sự trung thành hằng ngày; tình vợ chồng phải được nối tiếp bằng những gặp gỡ nhau trong hân hoan và thích thú; những lúc khủng hoảng, căng thẳng, hiểu lầm nhau có ý nghĩa làm cho hai bên hiểu biết nhau sâu sắc hơn; không nên biến những xung đột thành những thất bại tiêu cực. Giải pháp đề nghị là: hôn nhân vẫn là một quan hệ rất ưu việt có thể tiến bộ và vượt qua được sự khủng hoảng mà không gãy đổ.

Làm một đôi vợ chồng hạnh phúc và bền vững là một điều rất tốt mà mọi người đều muốn khi khởi đầu một cuộc tình. Thế nhưng không dễ dàng có được như thế, trước hết chính là vì người ta đã mong đợi quá nhiều ở quan hệ ấy, và hơn nữa, là vì đôi bạn cô đơn trước những khó khăn của mình.

Đâu là những yếu tố ảnh hưởng đáng kể trên thực tại mọi ngày và trên cách suy nghĩ và hành động của gia đình? Đôi bạn và gia đình ngày nay thiếu sự an sinh hơn ngày xưa, sự an sinh được bảo đảm do bối cảnh xã hội rộng lớn hơn trong đó các cặp vợ chồng trẻ đang sống. Đôi bạn và gia đình ngày nay bị tước đi nhiều nhiệm vụ mà trước đây được đảm nhiệm từ bên trong gia đình hay gia tộc như lao động – giáo dục – y tế - thông tin – thời gian rảnh rỗi. Ngày nay những yếu tố đó được đảm đương bởi xã hội dân sự.

Trong hoàn cảnh đó, đôi bạn ngày nay được đưa về với cái cốt yếu nhất của mình, tức là nhiệm vụ hãy là chính mình. Gia đình được mời gọi tìm ra cách thức hiện hữu riêng cho mình, như là đôi bạn và như là gia đình, vì con cái của mình.Thế nhưng, với thực trạng ngày nay các nền văn hóa bị phân mảnh đã dẫn đến tình trạng mô hình gia đình duy nhất cũng bị tan vỡ theo, nhường chỗ cho một thực tế là có nhiều kiểu gia đình khác nhau phát sinh và phát triển theo các tiến trình hình thành và chọn lựa giá trị khác nhau của từng đôi bạn riêng lẻ. Họ thiếu một mẫu mực gia đình để quy chuẩn.

Một khi những chức năng mà trước kia xem ra chiếm ưu thế nay đã rơi rụng, thì giờ đây quan hệ liên vị và sự bền vững của quan hệ ấy là đối tượng hàng đầu mà các đôi bạn cần chú ý. Thế nhưng, đôi bạn cảm thấy lẻ loi một mình vì họ phải tự nghĩ ra cách thức quan hệ, đôi bạn lẻ loi một mình vì họ phải tự tạo lập nền móng cho quan hệ của mình được bền vững, đôi bạn lẻ loi một mình vì họ phải tự sáng tạo ra kế hoạch sống tình yêu và tình chồng vợ. Đôi bạn lẻ loi một mình và trong nỗi cô đơn này mối bận tâm tập trung cho tương quan ấy cuối cùng có thể trở nên quá sức. Vì họ mong đợi gặt hái từ chính quan hệ đó tất cả những gì mà họ không thể có được từ đời sống xã hội về các mặt nhu cầu như tình cảm, tương giao, bộc lộ mình.

Tuy nhiên, hoàn cảnh cô độc đó có thể trở thành một cơ hội và là một thách thức đặc biệt cho cuộc sống của họ, một thời kỳ của ân sủng đặc biệt để được sáng tỏ thêm ý thức về thực tại nhân bản là chính đôi bạn và về ý nghĩa sâu xa của đôi bạn trong lịch sử cứu độ của dân Thiên Chúa.

3. Xung khắc là không thể tránh được trong lịch sử của mọi đôi bạn ²

Quả thực đôi vợ chồng trẻ cảm thấy cô đơn, không thể đương đầu nổi với những hoàn cảnh khó khăn, những xung khắc, những căng thẳng lớn hay nhỏ. Nhưng trong mọi cuộc hành trình hôn nhân hầu hết đều không thể tránh khỏi những xung đột và căng thẳng. Chúng ta cần phải ý thức điều ấy với một thái độ bình thản.

Tình trạng thăng bằng ổn định là không bao giờ chắc chắn mãi mãi trong lịch sử của mọi cặp vợ chồng, đúng hơn đời hôn nhân là một thực tại liên tục đang thành (becoming), bởi lẽ luôn có những biến đổi bên trong lẫn bên ngoài phạm vi đôi vợ chồng làm cho tình trạng ấy không thể yên ổn và phải thay đổi, họ phải không ngừng tìm kiếm nhằm đạt tới được một đỉnh cao mới sao cho từ đó họ thấy được những không gian mới và chân trời mới. Đời hôn nhân là một cuộc lữ hành và một tiến trình, là chính cuộc sống của đôi bạn, là một cuộc xuất hành liên tục đi ra khỏi tình trạng cũ trước đó cũng như hiện giờ để mở ngỏ cho mọi cơ hội mới đang hình thành trong quan hệ với người khác và với những người khác. Đó là một tiến trình liên tục khám phá sự khác biệt của nhau đồng thời chấp nhận để tìm được một sự hài hòa gia đình, một giá trị lớn lao hơn vô hạn (differentiation-integration).

Không thể hình dung được một cuộc sống hôn nhân mà lại không có khủng hoảng, xung đột, hay căng thẳng. Đúng hơn, có khi chính sự thiếu vắng căng thẳng, chính sự yên ắng không sức sống, chính sự hòa bình không do xây dựng mà do chịu đựng là triệu chứng đáng lo ngại của một cuộc hôn nhân thực tế không được xây dựng hằng ngày bởi một dự phóng, mà từng ngày trôi qua trong quán tính và im lặng.

Xung đột, căng thẳng và khủng hoảng do đấy là không thể tránh khỏi, hay nói đúng hơn, là tất yếu. Dẫu thế, chúng có thể trở nên cơ hội quí báu để tái định hướng, lúc này hay lúc khác, cuộc hành trình của đôi bạn, miễn là, khi chúng xuất hiện người ta không nên chạy trốn hay né tránh nhưng cùng nhau đi xuyên qua bên trong, can đảm đối diện, để chuyển hóa từ chỗ chối bỏ hay giữ thinh lặng về sự kiện đó sang ý thức về những nguyên nhân đích thực của sự chia rẽ, của những bất ổn ngấm ngầm, những bực dọc và phiền muộn, để có thể tháo gỡ và vượt qua những khó khăn đó.

Có những giai đoạn của đời sống vợ chồng khi những xung đột xuất hiện rõ ràng hơn. Đời sống đôi bạn thường trải qua vài chặng đường như sau, đó là, lúc khởi đầu tạo lập đời sống hôn nhân gia đình, cử hành lễ hôn phối và tách ly khỏi gia đình cha mẹ, lúc sinh con cái, khi con đến tuổi vị thành niên, khi chúng sống tách rời xa cha mẹ, khi đến tuổi về hưu, bị bệnh tật, một trong hai người phối ngẫu qua đời. Những giai đoạn ấy là những thời gian mà người ta thấy rõ dễ xuất hiện nhất những bất hòa, những tình cảm xung khắc, những động lực tâm lý làm phai nhạt tình yêu, làm quan hệ vợ chồng bất ổn. Thực ra, hiểu theo cách nào đó, đó là những giai đoạn tiến hóa, nếu sống một cách tích cực và năng động, giúp đôi bạn thoát khỏi sự kềm chế của một giai đoạn ấu trĩ của quan hệ vợ chồng để đạt tới mức trưởng thành hơn.

Vạch ra những xung đột trong đời sống đôi bạn không chỉ là một dấu chỉ của tình yêu, mà còn là một hành động ngay thật. Hơn nữa, xung đột và căng thẳng cùng lắm không phải là triệu chứng của một hoàn cảnh thỏa hiệp, nhưng rất thường đó là một sự kiện thuộc sinh lý học có liên hệ tới sự tăng trưởng của đôi bạn, chứ không nhất thiết cứ phải là sự kiện bệnh lý dẫn đến chỗ khai tử đôi lứa.

Đời sống vợ chồng thực ra được xây dựng bởi một chuỗi những giai đoạn thường đánh dấu bởi những gãy vỡ, rách nát, khủng hoảng. Thực ra, cuộc sống hôn nhân một khi đã thành một công thức cũ kỹ, với những gặt hái ít nhiều đã mãn nguyện, cũng có thể một ngày giông bão bất chợt nào đó rơi vào khủng hoảng. Khi ấy có lẽ đôi bạn phải can đảm tái cấu trúc lại một trật tự, một công thức mới, ở một mức độ chín chắn hơn và toàn vẹn hơn.

Đôi vợ chồng lành mạnh, có sức sống và năng động, là đôi vợ chồng có khả năng làm lộ hiện ra những xung khắc và khủng hoảng ngầm, có khả năng xác định bản chất của chúng, trải qua những khó khăn đó và để mình được đổi mới. Ngược lại đôi vợ chồng sẽ lâm vào tình thế nghiêm trọng khi sống khép kín, ù lì, không có khả năng làm lộ hiện những xung khắc, không có khả năng làm chủ chúng, không có khả năng chấp nhận đối mặt với bối cảnh bên ngoài, nghĩa là không có khả năng đi qua và đi ra khỏi khủng hoảng mà được đổi mới³.

Đi cho đến tận cùng có thể dẫn đến chỗ sáng sủa của ban ngày cũng như bóng tối của đêm đen. Trong trường hợp nào đi nữa điều quan trọng khi vượt qua khủng hoảng là ý thức về những thời gian xung đột, biết cách sống cũng như biết cách vượt qua những xung đột ấy⁴.

------------------------------------